Giriş
Hubble’ın evrenin genişlediğine işaret eden yaklaşık on yılda elde ettiği gözlem sonuçlarını 1929 yılında yayınlamasından sonra, fizikçilerin kainat hakkındaki görüşleri tamamen değişmeye başlamıştı. Aslında tarihsel olarak Hubble gözlemlerini yayınlamadan önce, Einstein’ın 1916 yılında ortaya koyduğu kütle çekimi denklemlerini kullanan Friedmann, evrenin genişlemesi gerektiğini 1922 yılında yayınladığı bir çalışmayla ortaya koymuştu.;; Fakat o yıllarda, büyük ölçüde felsefi sebeplerden, evrenin durağan (static) olması gerektiği düşüncesi oldukça baskındı. Bu yüzden, ilk ortaya koyduğu denklemlerin dinamik bir evren öngörmesinden hoşlanmayan Einstein, durağan evren modeli elde edebilmek için denklemlerinde küçük bir değişiklik yapmıştı (Hubble’ın gözlemlerinden sonra Einstein bu değişikliği kariyerinin en büyük hatası olarak tanımlamıştır.) Bu yüzden Hubble’ın gözlemsel verileri büyük bir şaşkınlık ve heyecan uyandırmıştı. Zaman içinde Hubble’ın sonuçlarını destekleyen başka gözlemlerin yapılmasıyla, genişleyen evren düşüncesi karşı konulması güç bir gerçek olarak ortaya cıkmaya başlamıştı. Tabii, evren genişliyorsa geçmişte daha küçük olmalıydı, ve belki bütün evrenin küçük bir hacim olarak ortaya çıktığı bir andan bahsedilebilirdi. Bu bulguları ciddiye alan bir gurup fizikçi, kainatın (yani uzay-zaman ve içindeki bütün maddenin) doğumu ve gelişimi hakkında teorik araştırmalar yapmaya başlamışlardı. Bütün bu gelişmeleri (büyük ihtimal) şaşkınlıkla izleyen ve evrenin ezeli olması gerektiğini düşünen diğer bir gurup fizikçi ise, Hubble’ın gözlemlerini açıklamanın alternatif yolları olabileceğini düşünüp, durağan evren düşüncesinde ısrar ediyorlardı. Bunlardan biri olan Hoyle, 1949 yılında BBC radyoda katıldığı bir programda, genişleyen evren ve dolayısıyla evrenin başlangıcı fikrini eleştirmek için “büyük patlama” (big-bang) ifadesini kullanmıştı. O programda kinayeli bir uslupla ifade edilen büyük-patlama tanımlaması zaman içerisinde genişleyen evren modelini adlandırmakta kullanılmaya başlanmıştı. Böylece kainat hakkında kimsenin tahmin dahi edemiyeceği yepyeni bir model ortaya çıkmıştı. Büyük patlama modelinin önemli öngörülerinden biri olan ve patlama sonrası ortaya çıkması beklenen (bu yeni ateşlenmiş bir silahtan çıkması beklenen duman şeklinde düşünülebilir) elektro-magnetik radyasyonun (kozmik mikrodalga fon radyasyonu) Penzias ve Wilson tarafından 1964 yılında gözlemlenmesiyle, model hakkındaki tereddütler (neredeyse) tamamen ortadan kalkmıştır. Zaman içinde teknolojinin de gelişmesiyle, büyük-patlama modelini destekleyen farklı birçok gözlem ve hassas ölçüm yapılmıştır. Elde edilen gözlemsel sonuçları açıklayabilecek bugün için başka bir kozmolojik model de bulunmamaktadır. Bu sebeple büyük-patlama modeli fizikçiler arasında genel kabul görmüştür. Bu tarihi bilimsel gelişmelerde hiçbir müslüman bilim adamının katkısının olmaması acı gerçeğini (şimdilik) bir kenara bırakıp, kainat hakkında gözlem ve teorilere dayanarak elde edilmiş bazı bilgileri vermeye çalışalım.
Kainat hakkında bildiklerimiz
Galaksiler evren içindeki tipik yapılardır. Güneş sisteminin içinde bulunduğu samanyolu disk tipinde bir galaksidir. Yapılan ölçümler samanyolu disk yarıçapının 100.000 ışık yılı ve kalınlığının ise 100 ışık yılı olduğunu göstermiştir (1 ışık yılı, ışığın 1 yılda katettiği mesafe-yaklaşık 10 trilyon km- olarak tanımlanır. Işık hızı maddenin erişebileceği en yüksek hız olarak kabul edilmektedir. Işık saniyede yaklaşık 300.000 km yol alır.) Samanyolu galaksisinde güneş gibi yaklaşık 100 milyar yıldız bulunmaktadır. Kütle çekimi dolayısıyla, galaksi merkezlerinde yıldız yoğunluğu daha fazladır (yine kütle çekimi dolayısıyla galaksi merkezlerinde kara-deliklerin var olduğu düşünülmektedir). Gece gökyüzünde gözle görülebilen yıldızlar, samanyolu içindeki yıldızlardır (şehirlerden uzak yerlerde, samanyolunun merkezini parlak bir disk olarak fark etmek mümkündür). Fakat teleskoplar ile daha uzak mesafelere odaklanıldığında, artık başka galaksiler parlak noktasal cisimler olarak gözlenirler (Hubble kainatın genişlediği sonucuna uzak galaksiler üzerine yaptığı gözlemler sonucunda ulaşmıştı.). Galaksilerin bir araya gelmesiyle galaksi kümeleri, ve kümelerin birlikteliğinden ise super-galaksi kümeleri oluşur. Bütün bu başdöndürücü mesafeleri ifade etmek için ışık yılı bile oldukça küçük bir uzaklık birimi olarak kalmaktadır. Kainatı tasvir açısından elimizdeki en başarılı teorik model Einstein’ın genel izafiyet teorisidir. Genel izafiyet teorisine göre, uzay-zaman dinamik bir objedir ve eğilip, bükülebilir. Bizim kütle çekimi olarak hissettiğimiz kuvvet ise uzay-zamanın eğriliğinin bir sonucudur. Büyük-patlama modeli, genel izafiyet teorisi içinde doğal olarak ortaya çıkar. Kainat hakkında aşağıda bir kısmından bahsedeceğimiz temel bilgiler, genelde gözlemsel veriler ile genel izafiyet teorisi kullanılarak elde edilmektedir.
Büyük-patlama modeline göre, kainat yaklaşık 13.7 milyar yıl önce çok sıcak ve çok yoğun bir halde doğmuştur. Burada kainat derken uzay-zaman ve içindeki herşeyin kastedildiğini hatırlatmakta fayda vardır. Demek oluyor ki bizim bildiğimiz zaman ve mekan da büyük patlama ile ortaya çıkmıştır. Bu yüzden, büyük patlama öncesinde ne vardı sorusu, model için manasız bir sorudur. Benzer şekilde, günlük hayattan aşina olduğumuz genişleme kavramı birşeyin başka birşey içinde ilerlemesini çağrıştırsa da, kainatın genişlemesini iç ve diş kavramlarına ihtiyaç olmadan, yani kainatın içinde genişlediği başka bir ortamı düşünmeden, tanımlamak mümkündür.
Büyük-patlama modelinin önemli öngörülerinden bir tanesi geçmişte kainatın termal (ısısal) bir dengede olduğudur. Bu öngörüyü destekleyen önemli gözlemsel veriler de bulunmaktadır. Bu sebeple büyük-patlama kelimesi kaotik bir olayı çağrıştırsa da, kainatın ortaya çıkışında çok önemli bir denge hali mevcuttur. Bu denge halinin kendiliğinden oluşmasının imkansızlığı birçok fizikçi tarafından dile getirilmiştir.
Çok sıcak ve çok yoğun bir denge halinde doğan evren, genişledikçe soğumaya başlamıştır. İlk dönemlerdeki sıcaklık o kadar fazladır ki, maddenin en küçük yapı taşlarından oluşan bir plazma (çorba) hali mevcuttur. Sıcaklık azaldıkça plazmanın yapısı değişir ve farklı kozmolojik evreler ortaya çıkar. Örneğin sıcaklik 1010 dereceye düştüğünde, proton ve nötronlardan atom çekirdekleri oluşmaya başlar. Sıcaklık 3000 dereceye düştüğünde ise atomlar oluşur. Bu değişik evrelerin varlığını destekleyen birçok gözlem yapılmıştır. Mesela Penzias ve Wilson tarafından 1964 yılında gözlenen kozmik mikrodalga fon radyasyonu, ilk atomların oluştuğu evreden sonra serbest kalan fotonlardan (yani ışıktan) oluşur.
Büyük-patlama modeli daha birçok önemli detaya sahiptir ve bugüne kadar bu model kullanılarak yapılan hesaplar gözlemlerle uyum içinde olmuştur. Bununla birlikte bilinen fiziğin patlama anına (sıfır zamanına) yaklaştıkça geçerliliğini yitirdiğini ve yeni teorilere ihtiyaç olduğunu belirtmekte fayda vardır.
Kur’anı Kerimde kainatın genişlemesi
Kur’anı Kerimde kaniantın genişlemesine açık olarak işaret edilmiştir. Zariyat suresinin 47. ayetinde mealen şöyle buyurulmaktadır: “Semayı azametle Biz kurduk ve ona durmadan vüs’at veriyor ve genişletiyoruz.” Ayette kainatın genişlemesine “mûsiûn” kelimesi ile işaret edilmiştir. Fakat burada asıl ilginç olan kelimenin kullanılış şeklidir. Müfessirlere göre ayette geçen “Ve innâ le mûsiûn” bir isim cümlesidir ve Arapça’da isim cümleleri sebat ve süreklilik ifade eder. Dolayısıyla “Ve innâ le mûsiûn” cümlesine “Devamlı ve sürekli olarak durmadan genişletiyoruz.” mânâsı verilebilir. Büyük-patlama modeline göre de kainat doğduğu andan itibaren sürekli genişlemektedir. Bu ayetle Kur’an yol gösterici olarak vazifesini de yerine getirmekte ve “genişletiyoruz” ifadesi ile genişlemenin kendi kendine değil bizzat Allah’ın kudretiyle gerçekleştirildiğini vurgulamaktadır. Büyük patlama ile ilgisi olabilecek ayetler
Enbiya suresi 30. ayette mealen şöyle buyurulmaktadır: “O kafirler görmediler mi ki göklerle yer bitişik idi. Biz onları ayırdık; sonra her canlı varlığı sudan yarattık. Hala inanmayacaklar mı?” Bazı müfessirlere göre bu ayette geçen “ratk” (bitişik) ve “fetk” (ayırma) kelimeleri büyük-patlama anına işaret ediyor olabilir. Yukarıda da özetlemeye çalıştığımız gibi büyük-patlama anında bütün kainat çok küçük bir hacim halinde bir arada bulunmaktaydı ve daha sonra genişleyerek büyümeye başladı. Kainat genişledikçe, içindekiler birbirlerinden ayrılmaya başladılar. Ayette geçen “ratk” ve “fetk” kelimeleri ile bu olaylar zinciri işaret ediliyor olabilir.
Bununla birlikte, bazı müfessirler bu ayetin güneş sisteminin, dünyanın ve atmosferinin oluşumuna işaret ettiğini düşünmüşlerdir. Bunun sebebi ayetin devamında canlı varlıkların yaratılmasından bahsedilmesidir. Bu durumda “ratk” güneş sisteminin birlikte olduğu duruma “fetk” ise gezegenlerin ve dünyanın güneşten kopup atmosferin oluşmasına işaret ediyor olabilir.
Belirtmek gerekir ki güneş sistemi gibi sistemlerin galaksiler içinde oluşması da büyük-patlama modeli içinde düşünülmektedir (büyük-patlama modeli sıfır zamanından bugüne kadar bütün evreleri ifade etmek için kullanılır). Dolayısıyla her iki olası açıklamayı da büyük-patlama modeli ile irtibatlandırmak mümkündür.
Büyük-patlama ile ilgili olabileceğini düşündüğümüz başka bir ifade de En’am 14, Yusuf 101, İbrahim 10, Fatır 1, Zümer 46 ve Şura 11. ayetlerde geçen “fatıri’s semavati ve’l ard” cümlesidir. Benzer şekilde Enbiya suresi 56. ayette de gökler ve yerler ile ilgili “fatarhünne” ifadesi kullanılmıştır. Genel olarak meallerde “fatara” kelimesi “yaratma” olarak tercüme edilmiştir. Fakat Elmalılı Hamdi Yazır tefsirinde “fatara” kelimesinin “yarmak”, “uzunluğuna yarmak” ve “bir misal sebketmeksizin ilk olarak yaratmak” manalarına da geldiğini anlatmıştır. “Fatara” kelimesinin bu anlamlarına bakıldığında, “fatıri’s semavati ve’l ard” cümlesinin büyük-patlamaya işaret edebileceği düşünülebilir. Şöyle ki, büyük-patlama bütün kainatın ortaya çıktığı ilk özel yaratılma anını anlatmaktadır. Bu sebeple “bir misal sebketmeksizin ilk olarak yaratmak” manası büyük-patlamanın bu özelliğine işaret ediyor olabilir. Ayrıca “yarma” kelimesi büyük-patlama anını “patlama” kelimesinden daha iyi ifade etmektedir. Uzay-zamanın ortaya çıkması bir tohumun yarılıp çatlayıp ortaya çıkması ile gayet güzel tasvir edilebilir.
“Fatara” kelimesinin Elmalılı Hamdi Yazır tarafından zikredilen manalarından “uzunluğuna yarmak” ifadesi de oldukça dikkat çekicidir. Büyük-patlama ile ilgili önemli yanlış anlamalardan bir tanesi, kainatın bir noktadan doğduğunu düşünüp başka bir boşluk içinde genişlediğini hayal etmektir. Büyük-patlama tek bir noktada meydana gelmemiştir. Bugünkü teorik anlayışımıza göre büyük-patlama ile bütün uzay bir anda ve birden ortaya çıkmıştır (yaratılmıştır). Başka bir ifadeyle büyük patlama heyerde meydana gelmiştir. “Fatara” kelimesinin “uzunluğuna yarmak” manası asıl alınırsa, bunun büyük-patlamanın bir noktada gerçekleşmediğine işaret ediyor olabileceği düşünülebilir.
Sonuç
Yukarıda özetle anlatmaya çalıştığımız hususlar göz önüne alındığında, Kur’anda kainatın yaratılması ile ilgili ayetleri açıkça mucizevi olarak nitelemek mümkündür. Tabii, konu başka açılardan da ele alınıp genişletilebilir. Örneğin, Kur’anı Kerimde yedi ayette geçen “yedi-sema” kelimesi ile büyük-patlama sonrası meydana gelen değişik evreler (evrelerin tam sayısını belirlemek mümkün olmasa da Arapça’da yedi, yetmiş ve yedi yüz sayılarının kesretten kinaye yani çokluğu ifade için kullanıldığını belirtmekte fayda vardır) ya da bazı teorilerin öngördüğü ekstra boyutlara (ilginç olarak son yılların en çok çalışılan teorilerinden sicim teorisinde -string theory- yedi ekstra boyutun varlığı öngörülmektedir) işaret ediliyor olabilir.
Son olarak bu çalışmanın sadece amatör bir deneme olduğunu vurgulamak yerinde olacaktır. Asıl yapılması gerekenin ise fizikçiler (özellikle uzmanlık alanı kozmoloji olanlar) ile tefsir ilimlerine vâkıf insanlardan oluşan bir heyetin, konu ile ilgili bütün ayetleri bir bütün halinde sistematik olarak ele alması ve hiçbir önyargıya sahip olmadan (Arapça gramer, kelime bilgisi ve tefsir usulü çerçevesinde) analiz edip anlamaya çalışmasıdır. Böyle bir çalışmanın Kur’an mucizesini çok daha iyi ortaya koyacağı aşikardır.
Kur’anda Kainatın Genişlemesi ve Büyük Patlama:
Prof. Dr. Ali Kaya
Boğaziçi Üniversitesi
0 Yorumlar